​KİRA KADIN GELENEĞİ

Osmanlı İmparatorluğu’nda Askeri İsyanlar ve Darbeler isimli ilginç bir kitap elime geçti. Erhan Afyoncu, Ahmet Önal ve Uğur Demir tarafından ortaklaşa kaleme aldıkları kitabı okudukça Osmanlı’nın öyle bildiğimiz gibi çok da masum olmadığını gördüm. Daha ilk kurulduğundan çöküşüne kadar sürekli isyanlar, darbeler ve katliamlar yaşanmış. Yazarlar bu kitapta Osmanlıyı farklı yönleriyle ele almışlar. Kitabın sayfaları içinde derin düşüncelere daldığım bir anda dikkati ve ilgimi çeken bir bölüm karşıma çıktı. İlk defa duyduğum bir kelime beni çok şaşırttı. Şaşkınlığımı üzerimden attığımda da şöyle bir küçük araştırma yaptım ve kelimenin ne anlama geldiğini daha detaylı öğrenmeye çalıştım. Eminim şu an da siz de merak içinde kaldınız. 

Osmanlı döneminde ilk defa Kanuni Sultan Süleyman devrinde ortaya çıkan bir durumu anlatıyor bu kelime. “Kira” uzun ifadeyle “Kira Kadın” dan bahsediliyor kitabın bir bölümünde. Daha önce bunu hiç duymamıştım. İlk defa duyunca ve işlevini öğrenince hayretler içinde kaldım. Osmanlı’da Harem’de kadınların dış dünya ile bağlantı kurmasını sağlayan Kira Kadınlar Yahudi kökenliydi. Kira (Kiera/Kyra/Chiera) kelimesi Grekçe yani Rumca bir kelimedir ve “kadın” anlamını taşımaktadır.Yahudi kira kadınlar, Osmanlı sarayının dikkat çeken simalarındandır.

Valide sultanların "ekonomik danışmanı" olarak görev yapan Yahudi kira kadınlar, Osmanlı Sarayı'nın dikkat çekici simaları arasındadır. Kira kadınların saraydaki nüfus ve rolleri azımsanmayacak ölçüdeydi. Harem iledış dünya bağlantısı bunlar üzerinden sağlanırdı. 

Tarihi kaynakları incelediğimizde karşımıza üç tane kira kadın çıkmaktadır. Bunlardan ilki Kanuni sultan Süleyman döneminde yaşamış olan ve tarihe ilk kira kadın olarak geçen, Kiera Strongilah'tır. Kendisi, YahudiEliyah Gibor'un kızı olup, Kırım asıllı bir Karay idi. AyşeHafsa Sultan, muhtemelen oğlu Kanunî Sultan Süleyman'ın Kefe Sancak Beyliği yaptığı sırada bu kadını hizmetine almış, daha sonra Manisa ve İstanbul saraylarında da yanında bulundurmuştur. Kiera Strongilah, hizmetleri karşılığında 4 Haziran 1521 tarihli bir beratla, kocası Moses'den olan oğulları Elia ve Josef ile onların torunlarını da kapsayacak şekilde tekâlif-i örfiye ve avârız-i divâniyeden muaf tutulmuş, ayrıca kendilerine köle edinme hakkı verilmiştir. Kiera Strongilah Ayşe Hafsa Sultan'ın 1534'te ölümünden sonra dahi sarayda kalmış ve 1548 Nisan'ın ortalarında Müslüman olarak Fatma Hatun ismini almıştır. İşte bu Fatma Hatun Osmanlı döneminde kayıtlara geçen ilk Kira kadındır.  

Diğer Kira kadınlar ise Safiye Sultan ve Nurbanu Sultan dönemlerinde yaşamış Ester Handali ile III. Mehmet döneminde yaşamış Esparanza Malchi’dir.  Ester Handali, Elias Handali!nin dul eşi olup 1566’da Zacuto Kroniği’nin basımına destek vermiştir.

Bilindiği gibi İspanya gibi çeşitli Avrupa ülkelerinden sürülen Yahudiler Osmanlı'nın geniş hoşgörüsüne sığınarak Osmanlı topraklarına yerleşmiş ve burada yaşamaya başlamışlardır. Yahudiler bulundukları yerlerde boyamacılık, dokumacılık ve ziynet eşyaları ile ilgileniyorlardı. Bir yandan da ticari faaliyetler yürütüyorlardı. Bu mesleklerini yeni vatanları olan Osmanlı topraklarında da sürdürmeye devam ettiler. Yahudiler zaman içerisinde belirli bir refah seviyesine ulaşmışlar ve 15.,16. yüzyılda Osmanlı'daki iktisadi hayatın en önemli unsurlarından biri haline gelmişlerdi. Zamanla paşa ve vezir gibi önemli kişilerin güvenini kazanarak Saray'da da etkin konuma gelen Yahudilerin başarılı hanımları da bu fırsatı iyi değerlendirerek saraydaki Harem’e açılmaya başlamışlar. Saraydaki kadınların dışarıyla olan bağlantıları bu Yahudi kadınlar tarafından sağlanır hale gelmiş. İlk başta Harem’de yaşayan kadınların dışarıdan istedikleri mücevher, kozmetik ve pahalı giyecek siparişlerini temin ederlerken zamanla sultan hanımlarının güvenini kazanmışlar ve giderek daha önemli görevler üstlenmeye başlamışlardır. Öyle ki siyasi konularda bile sultanlara yardımcı olmaya başlamışlar. Saraydan beklentisi olan herkes aracı olmaları için Kira Kadın ile temas kurmaya çalışmış, Kira kadın da ilk anlarda bu işi gönüllü yaparken daha sonraları bu işlerden menfaat elde etmeye başlamış. 1564 yılında, Kira kadına bazı iltizamların verilmesi de onun gücünü daha da arttırmıştır. Venedik elçisi Ottoviano Bon (1604-1608) yılları arasındaki gözlemlerinde ifade ettiği üzere eski ve yeni saraylarda Yahudi Kadınların varlığı giderek artmış ve etkinlikleri de her geçen gün artarak sarayda belli bir güce ulaşmışlardır. Öyle bir güç kullanmaya başlamışlar ki; Safiye Sultan'ın, III. Murad'ı kendine bağlamak ve diğer kadınlardan uzak tutmak için, bu Yahudi kadınlardan her türlü büyücülüğü öğrendiği kabul edilir. Kira Kadın adeta"yarı doktor" gibi çalışır, becerileri ile sultan hanımlarla sıkça görüş ve yaptıklarının karşılığında sultan hanımlardan çokça hediyeler alırlardı.

Kira Kadın uygulamasının öncüsü Ayşe Hafsa Sultan olmuştur. Hafsa Sultan Kirası Kiera Strongilah'ı,1532 yılında Kanuni Güney Avusturya'da savaşırken ordunun hareketleri konusundaki son bilgileri almak Venedik balyosuna göndermiştir. Safiye Sultan döneminde Kiralık yapan Ester Handali ise, Safiye Sultan ile İstanbul'daki Fransız elçi arasında aracılık yapmıştır. Kira Ester diplomatik rolünün yanı sıra Safiye ve Nurbanu Sultan'ın Venedik'le ilişkilerinin gelişmesinde de rol oynamıştır.Bazı Yahudi kaynakları Ester Kira’nın cömertliğinden, Hekim Samuel Sullam, R. Isaac Akrish gibi alimlere destek verdiğinden bahseder. Öyle ki; Samuel Sullam onun himayesinde yayınladığı kitabının girişinde Ester’in bütün servetini yardıma adadığından bahseder. 

Kira Esperanza Malchi, yaşadığı dönemde büyük entrikalar içinde olmuş ve nüfuzunu iyice artırmıştır. Çevirdiği entrikalar ile paranın ayarını bozarak büyük bir servet sahibi olmuş, bu yönüyle çevresinin dikkatini çekmiştir. Osmanlı tarihinde ekonomi konularına dahil olan ilk ve son kira kadın olan Esperanza Malchi'nin entrikaları ve zenginliği Yeniçerileri de rahatsız etmiştir. 1600 yılındaki Yeniçeri isyanında Yeniçeriler tarafından öldürülmüştür. 

Bu tarihten sonra da kimi kaynaklar Kira kadın geleneğinin sonlandığını belirtiyor. Bazı kaynaklar ise Harem’de Kiralar görevlerine devam etseler bile hiçbiri ekonomik konulara dahil olmadığını belirtiyor. 

Genel olarak Kira Kadınlar, devşirmelerden oluşan ve dış dünya ile ilişkileri bulunmayan Osmanlı Sarayı'nın Harem'ine, kapalı kapılar ve arka merdivenlerden girmeyi başarmışlar ve adeta burada yaşayanların dışarısı ile bağlantılarını kurmuşlardır.